Wydziedziczenie – czy na pewno wiesz, o czym mówisz?
Wydziedziczenie to jedna z tych instytucji prawa spadkowego, która w powszechnej opinii ma zupełnie inny kształt, niż w rzeczywistości w prawie spadkowym. Uważa się, że jeśli spadkodawca powołał do całości spadku jedną lub kilka osób z kręgu spadkobierców ustawowych, to wydziedziczył pozostałych. To nieprawda. Wydziedziczenie nie działa w ten sposób.
Pisałem już o tym, że w sytuacji kiedy spadkobierca ustawowy będący osobą najbliższą spadkodawcy nie otrzymał należnej mu części spadku przysługuje mu roszczenie o zachowek. Wydziedziczenie polega na odebraniu osobie tego uprawnienia. Wydziedziczenie, to inaczej pozbawienie prawa do zachowku. W niektórych przypadkach może też oznaczać wykluczenie z dziedziczenia.
Co więcej, nie można wydziedziczyć ot tak dzieci, małżonka, czy innego spadkobiercy, tylko dlatego, że tego chcemy. W tym zakresie prawo do swobodnego decydowania o losach naszego majątku po śmierci jest znacząco ograniczone, bowiem zachowek jest czymś obowiązkowym. Możemy w testamencie pozbawić uprawnionego prawa do zachowku, ale tylko w wyjątkowych przypadkach.
Pamiętaj także, że wydziedziczenie może nastąpić tylko w sporządzonym testamencie i może to zrobić tylko spadkodawca. Nie można wydziedziczyć spadkobierców ustawowych po śmierci spadkodawcy. W takim przypadku pozostaje możliwość uznania ich za niegodnych dziedziczenia, ale to już zupełnie inna historia.
Więcej:
Dalsza część tekstu znajduje się pod materiałem audio.
.
Przesłanki (warunki) wydziedziczenia
Spadkodawca (testator) nie może bez ważnych powodów pozbawić najbliższego członka rodziny prawa do zachowku. Wydziedziczenie spadkobiercy może nastąpić tylko w trzech ściśle określonych przypadkach, które określane są jako tzw: przesłanki wydziedziczenia.
Jeżeli wydziedziczysz spadkobierców z pominięciem albo naruszeniem wskazanych przesłanek, to wydziedziczenie będzie prawnie nieskuteczne (czyli tak, jakby go w ogóle nie było). Każde odstępstwo od opisanych niżej zasad otwiera wydziedziczonym spadkobiercom furtkę do podważenia lub obalenia wydziedziczenia w toku sprawy o stwierdzenie nabycia spadku lub – znacznie częściej – o zapłatę zachowku.
Przypadek pierwszy: kiedy spadkobierca wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego
Jako przykład takiego zachowania uzasadniającego wydziedziczenie podaje się prowadzenie nagannego trybu życia, które ma miejsce np. gdy spadkobierca utrzymuje się z popełniania przestępstw, jest nałogowym alkoholikiem, narkomanem, hazardzistą, żyje na koszt testatora i odmawia poszukiwania pracy. Takim zachowaniem może być też niemoralne prowadzenie, czynienie spadkodawcy krzywdzących zarzutów, wszczynanie ciągłych awantur, znęcanie się nad osobami bliskimi czy choćby prowadzenie nieuczciwej działalności (handel narkotykami).
Zachowania sprzeczny z zasadami współżycia jako warunek wydziedziczenia
Nie chodzi jednak o to, żeby spadkobierca ustawowy żył wg zasad wyznawanych przez spadkodawcę. Zachowanie skutkujące wydziedziczeniem spadkobiercy musi być sprzeczne z zasadami współżycia społecznego (naruszać przyjęte normy moralne). Przykładowo można zwrócić uwagę na jeden z wyroków, w którym sąd apelacyjny wskazał, że fakt uzyskania wykształcenia średniego bez matury nie stanowi zachowania sprzecznego z zasadami współżycia społecznego. Zatem brak osiągnięcia poziomu wykształcenia oczekiwanego przez rodzica nie jest wystarczającym powodem, żeby wydziedziczyć dziecko.
Uporczywe postępowanie
Należy pamiętać, skutkujące wydziedziczeniem postępowanie wbrew woli spadkodawcy stan ten musi utrzymywać się przed dłuższy czas (mieć charakter trwały), zaś spadkodawca musi wyrażać zdecydowaną dezaprobatę w stosunku do postępowania spadkobiercy (zachowanie spadkobiercy musi być sprzeczne z wolą spadkodawcy i mieć charakter uporczywy). Nieskuteczne będzie wydziedziczenie spadkobiercy z powodu alkoholizmu, jeżeli spadkodawca sam uczestniczył lub nawet urządzał libacje alkoholowe ze spadkobiercą.
Prawo spadkowe wprost wskazuje, że warunkiem skutecznego wydziedziczenia spadkobiercy jest uporczywe postępowanie. Nie wystarczy zatem pojedyncze działanie spadkobiercy, nawet jeżeli byłoby rażąco sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. W tej sytuacji np. jednorazowa zdrada nie jest wystarczającą podstawą do wydziedziczenia małżonka.
Tylko zachowania umyślne jest warunkiem wydziedziczenia.
Co więcej, uporczywość oznacza, że spadkobierca musi zdawać sobie sprawę z tego, że niewłaściwie postępuje wobec spadkodawcy. Po drugie musi działać w sposób umyślny. Zatem wydziedziczenie ze względu na chorobę alkoholową może okazać się nieskuteczne, kiedy zachowanie spadkobiercy wiąże się z nieprzezwyciężalnym przymusie wywołanym chorobą
Podobnie trwonienie rodzinnego majątku na skutek ciężkiej choroby psychicznej nie będzie zachowaniem umyślnym uzasadniającym wydziedziczenie. Wprawdzie uprawniony do zachowku wbrew woli spadkodawcy wyzbywa się tego, co posiada, ale nie można przypisać mu działania umyślnego – zachowuje się tak pod wpływem choroby.
Zwróć zatem uwagę na to, o czym pisałem na samym początku: skuteczne wydziedziczenie danej osoby nie jest uzależnione wyłącznie od Twojej woli. Wola spadkodawcy to tylko jeden z wymaganych elementów. Znaczenie tutaj ma zachowanie członka Twojej rodziny uprawnionego do otrzymania zachowku, którego chcesz go pozbawić. Aby skutecznie wydziedziczyć spadkobiercę musi on pomimo dezaprobaty, krytyki i upomnień w dalszym ciągu postępować w sposób naganny, sprzeczny z zasadami współżycia społecznego.
Przypadek drugi: kiedy spadkobierca dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci.
Z przestępstwem umyślnym mamy do czynienia, kiedy sprawca podejmuje określone działania zmierzające do osiągnięcia przestępczego celu (np. pobicia). Nie będziemy mieli z reguły do czynienia z powodem do wydziedziczenia, jeśli np. spadkobierca odniósł obrażenia (nawet bardzo poważne) w wypadku samochodowym spowodowanym przez spadkobiercę.
Fakt popełnienia przestępstwa, nie musi być stwierdzony wyrokiem sądu karnego.
Tylko określony typ przestępstwa uzasadnia wydziedziczenie
Zauważ, że nie każde przestępstwo popełnione wobec spadkodawcy mieści się w tym katalogu. Takie zachowanie wydziedziczonego jak kradzież pieniędzy, mimo że zasługująca na dezaprobatę, nie stanowi umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności. Nie można zatem skutecznie wydziedziczyć osoby, która okradła spadkodawcę.
Takie zachowanie nie będzie również wystarczające, by pozbawić uprawnionego do zachowku na podstawie pierwszej przesłanki – czyli uporczywego zachowania w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego. Jednorazowa kradzież nie będzie zachowaniem uporczywym.
Zwróć uwagę, że w przepisie wyraźnie jest mowa o tym, że podstawą wydziedziczenia jest sytuacja, gdy spadkobierca dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko określonym wartościom. Kodeks cywilny nie zawiera definicji osoby najbliższej spadkodawcy, dlatego każdy przypadek należy rozpatrywać w kontekście całokształtu okoliczności. Dla kogoś osobą najbliższą może być nie tylko krewny, czy partner życiowy, ale również przyjaciel.
Należy podkreślić, że jedynie rażąca obraza czci stanowi uzasadnioną podstawę do wydziedziczenia.
Przypadek trzeci: kiedy spadkobierca uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Będzie tak w przypadku kiedy spadkobierca przez dłuższy czas będzie odmawiał udzielania na rzecz testatora pomocy (nie tylko finansowej) wsparcia i nie będzie utrzymywał z nim kontaktów. Mowa zatem o sytuacji, w której w zasadzie wszystkie więzi rodzinne pomiędzy tymi osobami wygasają.
Zwróć uwagę, że obowiązki rodzinne, których niedopełnienie jest przyczyną wydziedziczenia muszą odnosić się bezpośrednio do testatora, a nie do osób mu najbliższych. Uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych względem brata, czy siostry którzy zamieszkują ze spadkodawcą i wymagają pomocy nie jest wystarczającą przesłanką wydziedziczenia.
Przypadki uporczywego niedopełniania obowiązków spadkobiercy jako podstawa wydziedziczenia
W orzecznictwie sądów, jako niedopełnianie obowiązków rodzinnych traktuje się takie zachowania jak: uchylanie się od zaspokajania obowiązku alimentacyjnego, wyrzucenie spadkodawcy z domu, brak osobistej troski czy zainteresowania chorym spadkodawcą, zerwanie kontaktów rodzinnych. Zwróć jednak uwagę, że wydziedziczenie z tej przyczyny jest możliwe nawet wówczas, gdy np. obowiązek alimentacyjny nie został nałożony wyrokiem sądu.
Warto jednak zauważyć, że – jak wskazuje sąd apelacyjny w Poznaniu – spadkodawca nie może powołać się na tę przyczynę, jeżeli sam uchylał się od przyjęcia zaoferowanej mu pomocy.
Z doświadczenia mogę powiedzieć, że wystąpienie tej ostatniej przesłanki jest często kwestionowane przez wydziedziczonego w toku sprawy sądowej. W postępowaniu sąd bada z czyjej inicjatywy nastąpiło zerwanie kontaktów, jaki był jego powód i czy wydziedziczony nie miał swoich własnych, usprawiedliwionych motywów, by ochłodzić stosunki z rodziną.
Pamiętaj, że warunkiem skutecznego wydziedziczenia jest wskazanie jego przyczyny bezpośrednio w treści testamentu.
Zobacz także:
- Na czym polega sprawa o stwierdzenie nabycia spadku
- Jak dokonać podziału majątku spadkowego?
- Czy trzeba obawiać się długów spadkowych?
- Kiedy odrzucić spadek?
- Jak wygląda procedura sporządzenia aktu poświadczenia dziedziczenia.
Przyczyny wydziedziczenia – co jeśli jest ich kilka?
Spadkodawca może w testamencie wskazać jedną lub kilka przyczyn wydziedziczenia wymienionych w art. 1008 k.c. Np. z powodu niedopełnienia obowiązków rodzinnych i jednocześnie popełnienia przestępstwa. Z taktycznego punktu widzenia, jeżeli zaistnieją dwie albo trzy przyczyny wydziedziczenia, w testamencie należy powołać się na każdą z nich.
Powód jest prozaiczny: jeżeli osoba wydziedziczona będzie chciała podważyć testament, będzie musiała kwestionować podstawę wydziedziczenia. Jeżeli uda mu się to zrobić z jedną z nich, aktualne pozostaną inne przesłanki.
Może się zdarzyć również tak, że podstawy wydziedziczenia będą na siebie nachodzić – bo jedno zachowanie będzie zarówno przestępstwem, jak i niedopełnianiem względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Takim przykładem będzie popełnienie przestępstwa niealimentacji. Podobnie jeśli uprawniony do zachowku będzie znęcał się nad spadkodawcą, to dopuści się nie tylko czynu zabronionego, ale również uporczywego postępowania w sposób sprzeczny z zasadami współżycia, a być może również rażącej obrazy czci.
Przyczyna wydziedziczenia podana w testamencie nie musi być opatrzona konkretnym artykułem kodeksu cywilnego, ale dobrze jeśli jest sformułowana na tyle jasno, by nie było konieczności dokonywania interpretacji. Z tego względu przed sporządzeniem testamentu warto, by w danej sytuacji swoją opinię wyraził adwokat lub notariusz.
Prawo do zachowku a przebaczenie
Zgodnie z art. 1010 k.c. spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył.
Uwaga!
Przebaczenie wyłącza możliwość wydziedziczenia, ale nie sprawia, że wcześniejsze wydziedziczenie w testamencie staje się bezskuteczne. Innym słowy: jeżeli spadkodawca dokonał wydziedziczenia w testamencie, następnie przebaczył uprawnionemu do zachowku, to wydziedziczenie nadal jest ważne. Jeżeli już po dokonaniu wydziedziczenia spadkodawca przebaczył uprawnionemu i chce, by przysługiwał mu zachowek powinien zmienić treść testamentu.
Co ciekawe spadkodawca może dokonać przebaczenia nawet wówczas, gdy nie dysponuje pełną zdolnością do czynności prawnych (nie jest w pełni świadomy). Wystarczy, że w chwili przebaczenia spadkodawca działa z dostatecznym rozeznaniem.
Testament negatywny a wydziedziczenie
Często wydziedziczenie jest mylone z testamentem negatywnym. Testament negatywny może brzmieć na przykład tak: „Nie chcę, by po mojej śmierci moja małżonka Joanna oraz moje dzieci Jan i Katarzyna otrzymali cokolwiek w spadku.”
Jeżeli w treści testamentu nie ma wskazanej żadnej wymaganej przesłanki, to nie mamy do czynienia z wydziedziczeniem. Joanna, Jan i Katarzyna w dalszym ciągu mogą zainicjować postępowanie sądowe o zachowek.
Skuteczne wydziedziczenie – podsumowanie
Reasumując, jeżeli chcesz skutecznie wydziedziczyć uprawnionego do zachowku musisz zastosować się do reguł wskazanych w kodeksie cywilnym: po pierwsze dokonać wydziedziczenia w drodze testamentu, po drugie wskazać jedną z trzech przesłanek wydziedziczenia i po trzecie wskazać przyczynę wydziedziczenia
Przyczyny wydziedziczenia to katalog zamknięty opisany w art. 1008 k.c.
Pamiętaj, że warunkiem skutecznego wydziedziczenia jest wskazanie jego przyczyny bezpośrednio w testamencie. Co więcej przyczyna wydziedziczenie spadkobiercy musi istnieć w chwili sporządzenia testamentu.
Przestępstwo, by stanowić przesłankę pozbawienia prawa do zachowku członka rodziny, może być wymierzone w spadkodawcę, albo w osobę mu najbliższą.
Wydziedziczony członek rodziny nie jest uprawniony ani do dziedziczenia, ani do zachowku. W miejsce wydziedziczonego wchodzą kolejne osoby uprawnione do spadku.
Przeczytaj także:
- Czy można wydziedziczyć małoletnie dziecko?
- Zachowek dla dzieci wydziedziczonego
- Jak napisać testament?
