Zachowek – Co to jest, komu przysługuje i jak go obliczać?
Czym jest zachowek i kiedy trzeba się liczyć z obowiązkiem jego zapłaty.
Zachowek to uprawnienie, które przysługuje małżonkom, dzieciom, a czasem wnukom spadkodawcy, gwarantujące im otrzymanie pewnej części spadku. Jest to prawo, które obowiązuje nawet w sytuacjach, gdy spadkodawca w testamencie wyznaczył innego spadkobiercę lub przekazał swój majątek (na przykład mieszkanie lub pieniądze) komuś innemu jeszcze za życia.
Ważne jest, że roszczenie o zachowek dotyczy wyłącznie wypłaty określonej sumy pieniężnej. Nie można za jego pomocą domagać się wydania konkretnych przedmiotów ze spadku. Zachowek rekompensuje stratę ekonomiczną pokrzywdzonego spadkobiercy, ale nie umożliwia odzyskania przedmiotów o wartości materialnej czy sentymentalnej.
Komu przysługuje zachowek, kto ma do niego prawo?
Zachowek przypada zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Wśród osób, które mogą domagać się zachowku nie ma rodzeństwa spadkodawcy! Brat ani siostra spadkodawcy nie mają prawa do zachowku.
Małżonek może być pozbawiony zachowku w sytuacji, kiedy spadkodawca wniósł uzasadniony pozew o rozwód z wyłącznej winy drugiego małżonka, ale sprawa nie zakończyła się przed jego śmiercią.
Kto jest zobowiązany do płacenia zachowku
Ten ze spadkobierców, który otrzymał ze spadku więcej, niż by mu się należało przy dziedziczeniu z ustawy, a także obdarowany, beneficjent zapisu windykacyjnego, a także osoba, która otrzymała mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej doliczone do spadku
Testament, zachowek a dziedziczeni ustawowe
Zdarza się, że spadkodawca chcę, żeby jego majątek przypadł tylko niektórym spośród spadkobierców ustawowych lub nawet komuś, kto wcale by po nim nie dziedziczył. Spadkodawcy najczęściej próbują osiągać ten cel na bardzo niewyszukane sposoby.
Pierwszym z nich jest sporządzenie odpowiedniego testamentu. W ten sposób albo przekazują cały majątek w ramach powołania do spadku lub korzystają z tzw. zapisu windykacyjnego do przekazania własności nieruchomości (która nie rzadko wyczerpuje cały spadek). Jeżeli tak właśnie było w Twoim przypadku, to na pewno możesz domagać się zachowku.
Drugim sposobem jest przekazanie jeszcze za życia wszystkich wartościowych przedmiotów wchodzących w skład jego majątku (mieszkanie, pieniądze, firmę) w postaci darowizny. Spadkodawcy często uważają, że w ten sposób osoba obdarowana uniknie zachowku. Nic bardziej mylnego. W takim wypadku osoba pokrzywdzona takimi darowiznami, będzie mogła domagać się sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku lub uzupełnienia zachowku.
Jak oblicza się zachowek? – Wysokość zachowku – ile wynosi zachowek?
Ogólna zasada jest taka, że tytułem zachowku należy się połowa wartości udziału spadkowego, który otrzymałby dany spadkobierca przy dziedziczeniu ustawowym. Jeśli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo małoletni, wówczas zachowek wynosi dwie trzecie wartości tego udziału. Obliczając ten udział stanowiący podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, nie uwzględnia się natomiast spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.
Cała magia przepisów Kodeksu cywilnego o zachowku jest ukryta w zwrocie „udział spadkowy jaki byłby należny osobie, która chce ubiegać się o zachowek” czyli tzw. substrat zachowku. Jest on bowiem znacznie wyższy, niż się każdemu wydaje. To właśnie prawidłowe ustalenie tego udziału pozwala obliczyć wysokość zachowku i uzyskać znaczną kwotę ze spadku po spadkodawcy.
Przeczytaj: Jak obliczyć zachowek?
Czym jest substrat zachowku?
Substrat zachowku to właśnie wartość udziału spadkowego, którego określony ułamek wyznacza nam w konkretnej sprawie wartość należnego zachowku. W uproszczeniu można powiedzieć, że ten udział to wszystko to, co otrzymałby ze spadku konkretny spadkobierca, gdyby nie było testamentu, a także gdyby nic nie wyszło z majątku spadkodawcy na podstawie zapisu windykacyjnego lub darowizny.
Oblicza się go w dwóch krokach. Po pierwsze trzeba ustalić czystą wartość spadku, wartość aktywów spadkowych pomniejszonych o długi. Następnie do tej wartości dolicza się darowizny dokonane przez spadkodawcę za jego życia. To fakt, że do spadku dolicza się darowizny sprawia, że osoba uprawniona do zachowku może sięgnąć do składników majątkowych, które w chwili śmierci nie były już własnością spadkodawcy.
Przy obliczaniu zachowku uwzględnia się zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Natomiast nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń.
Doliczanie darowizn do substratu zachowku
Określając wysokość substratu zachowku, nie uwzględnia się drobnych darowizn zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani darowizn uczynionych przez spadkodawcę więcej niż dziesięć lat licząc wstecz od otwarcia spadku (czyli od chwili śmierci spadkodawcy) na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Darowiznę na rzecz osoby obcej lub daleko spokrewnionej dolicza się do spadku, jeśli została uczyniona na mniej niż dziesięć lat, licząc wstecz od otwarcia spadku. W przypadku innych spadkobierców ustawowych dolicza się każdą darowiznę. Zapamiętaj dokładnie tę zasadę, bo tutaj też łatwo popełnić błąd. Jeżeli darowizna została przekazana na rzecz jednej z osób będących w kręgu spadkobierców ustawowych, to wówczas nie ma zastosowania 10 letni termin.
Co ważne, przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie wlicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego.
Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi, nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem małżeństwa.
A jak ustalić wartość darowizny? To temat na osobny artykuł, ale ogólna zasada jest taka, że wartość przedmiotu darowizny ustala się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku.
Jak można żądać zapłaty zachowku? Jak ubiegać się o zachowek? Co robić, żeby otrzymać zachowek?
Zawsze warto spróbować domagać się zachowku na drodze polubownej. Nic nie stoi na przeszkodzie zawarcia pomiędzy stronami ugody dotyczącej zachowku sporządzonej w asyście adwokata lub notariusza, bądź nawet bez ich udziału. Dobrym sposobem na rozpoczęcie takich negocjacji jest wystosowanie pisemnego wezwania do zapłaty zachowku.
W przypadku, kiedy próby polubownego zakończenia sprawy spełzną na niczym, nie pozostaje nic więcej, jak skierować powództwo o zachowek do właściwego sądu.
Przedawnienie zachowku
Ile jest czasu na dochodzenie zachowku?
Spadkobierca może dochodzić wypłaty należnego mu zachowku w ramach postępowania sądowego tylko przez ograniczony czas. Po jego upływie rodzenie ulega przedawnieniu.
Zapamiętaj, że zgodnie z art. 1007 Kodeksu cywilnego – co do zasady – zachowek przedawnia się z upływem 5 lat, a termin ten liczony jest albo od dnia otwarcia spadku (w przypadku gdy zmarły nie pozostawił po sobie testamentu) lub od dnia otwarcia i ogłoszenia testamentu.
Kiedy nie należy się zachowek?
Zachowku nie otrzymają osoby uznane za niegodne dziedziczenia w toku odrębnego procesu sądowego wytoczonego już po śmierci spadkodawcy.
Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych możliwości dochodzenia zapłaty zachowku (tzw. wydziedziczenie). W tym celu musi sporządzić testament i umieścić w nim postanowienie o odpowiedniej treści. Pamiętaj, że jego przyczyna musi wynikać z testamentu, a Kodeks cywilny określa zamknięty katalog powodów, z których można kogoś pozbawić zachowku. Są nimi sytuacje, w których takiemu spadkobiercy można postawić zarzut, że:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Zwróć również uwagę, że w przypadku wydziedziczenia w niektórych przypadkach prawo do domagania się zachowku przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku lub jej dalszych zstępnych (np. z dzieci na wnuki).
