Kiedy można sporządzić testament wzajemny? Czy wspólny testament jest możliwy?
Wiele osób nosi się z myślą, aby sporządzić testament wspólny. Czyli taki zawierający akty woli dwóch spadkodawców o wzajemnym dziedziczeniu. Chcą w ten sposób zagwarantować pozostanie majątku spadkowego w ograniczonym kręgu spadkobierców. Najczęściej pomiędzy mężem i żoną.
Czy polskie prawo pozwala na testamenty tego rodzaju? A jeśli nie, to czy ich rolę mogą pełnić inne rozwiązania prawne? Co to są testamenty wzajemne? Jaka jest ich konstrukcja prawna? Zaraz udzielimy sobie odpowiedzi na te pytania.
Czy w polskim prawem testamenty wspólne są dopuszczalne?
Bardzo często klienci mojej Kancelarii zadają pytanie, czy możliwe jest sporządzenie przez nich testamentu wspólnego. Najczęściej współmałżonkowie chcą w jednym testamencie zawrzeć akty woli o wzajemnym przekazaniu sobie posiadanych majątków na wypadek śmierci. W ich rozumieniu, dzięki takiemu rozwiązaniu należące do nich mienie pozostanie po śmierci jednego z nich w wyłącznym posiadaniu drugiego.
Niestety, ale polskie prawo spadkowe jednoznacznie oraz w sposób kategoryczny zakazuje sporządzania tego rodzaju testamentu.
Przesądza o tym treść art. 942 Kodeksu cywilnego. Zgodnie z nim – testament może zawierać rozrządzenia tylko jednego spadkodawcy.
Oznacza to, że niedopuszczalne jest połączenie aktów woli na wypadek śmierci dwóch lub więcej osób w jednym testamencie.
Testatorzy nie mogą zatem w jednym testamencie składać wspólnych deklaracji, zawierających dyspozycje odnoszące się do ich mienia. Ma to zastosowanie także wówczas, gdy rozporządzenia te dotyczą prawa lub mienia będącego przedmiotem wspólności. Dotyczy to oczywiście przede wszystkim małżonków.
Niezachowanie powyższej reguły spowoduje całkowitą nieważność testamentu. Nie wywoła on więc żadnych skutków z mocy samego prawa. Skutkiem takiego stanu rzeczy będzie traktowanie go w taki sposób, jakby wcale nie został sporządzony. Spowoduje to, że dziedziczenie po zmarłym małżonku, jeśli nie sporządził on innego testamentu, odbędzie się na zasadach dziedziczenia ustawowego.
Reasumując – testamenty tego rodzaju nie są dopuszczalne.
Istnieje jednak rozwiązanie, które przynosi podobne skutki prawne, jak zakazany testament wspólny. Jest to testament wzajemny.
Testamenty wzajemne – co to jest?
Testamenty tego rodzaju polegają na sporządzeniu dwóch oddzielnych testamentów. W nich jedna z osób jest powoływana na zasadzie wyłączności do całego spadku po drugiej osobie i na odwrót. Druga osoba staje się wyłącznym spadkobiercą pierwszej z nich.
Testamenty tego rodzaju nie mają żadnego związku ze sobą pod względem prawnym. Nie są też od siebie w żaden sposób zależne. Wynika to z faktu, że ważność i skuteczność jednego z nich nie zależy w żadnym stopniu od ważności i skuteczności drugiego.
W efekcie powstają dwa osobne, niezależne od siebie dokumenty, w których testatorzy powołają siebie nawzajem w całości do spadku. Tym samym, zawierają one dwa odrębne oświadczenia na wypadek śmierci.
Skutek prawny sporządzenia tego rodzaju testamentów polega na tym, że osoba pozostała przy życiu po ich powstaniu, dziedziczy całość spadku po zmarłym.
Najczęściej tego rodzaju testamenty, mają miejsce pomiędzy małżonkami, którzy nawzajem przekazują sobie posiadane majątki – mąż – żonie oraz żona – mężowi.
Zalety testamentów wzajemnych
Testamenty wzajemne charakteryzują się szeregiem zalet z punktu widzenia prawnego.
Wyłączenie spadkobierców ustawowych
Przede wszystkim, powodują one, iż od sukcesji wyłączeni są spadkobiercy ustawowi.
Musisz bowiem wiedzieć, że w przypadku dziedziczenia ustawowego, w pierwszej kolejności do sukcesji powołane są dzieci spadkodawcy wraz z jego małżonkiem. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział zmarłego przypada jego dzieciom, czyli wnukom spadkodawcy. Jeśli ich nie ma – dalszym potomnym.
Jeżeli potomkowie nie występują, wówczas dziedziczy mąż/żona w zbiegu z rodzicami spadkodawcy.
Jeżeli spadkodawca nie pozostawił dzieci, nie ma też jego męża/żony, wówczas całość spadku podlega sukcesji przez rodziców spadkodawcy w częściach równych. W razie braku rodziców, dziedziczy ich rodzeństwo.
Cały ten galimatias sukcesji ustawowej, z całą pewnością stanowi obciążenie psychiczne dla spadkodawców. Muszą oni brać pod uwagę rozdrobnienie w ten sposób zgromadzonego za ich życia mienia. No i oczywiście także jego objęcie przez dalszych krewnych. Poza tym wchodzi również w grę konieczność dokonywania odpowiednich spłat pieniężnych pomiędzy poszczególnymi spadkobiercami w zakresie przypadających im udziałów w mieniu spadkowym.
Musisz także zdawać sobie sprawę, że w razie śmierci najpierw jednego, a następnie drugiego ze współmałżonków, cały ich wspólne przecież mienie przechodzi na mocy spadkobrania ustawowego w ręce rodziny tego, który umarł ostatni. Druga strona familii w takim wypadku pozostaje z niczym.
Wszystkiego tego możesz uniknąć sporządzając testament wzajemny. Wówczas bowiem dziedziczenie odbędzie się ściśle według Twojej woli. Warto również jednocześnie skorzystać z tzw. instytucji podstawienia. Polega ona na tym, że tworząc testament wzajemny, wskazujemy poza głównym spadkobiercą, także inną osobę. Będzie ona wyznaczona do sukcesji, na wypadek gdyby ten nie chciał lub nie mógł tego uczynić. Na przykład z powodu swojej śmierci.
Zabezpieczenie majątku
Testamenty wzajemne, poza uniknięciem problemów związanych z zasadami sukcesji ustawowej, pozwalają także na dokonanie swoistego zabezpieczenia majątku wypracowanego za życia osób, które je sporządziły. Dzięki takiemu bowiem rozwiązaniu dopóki żyje jedna z jego stron, na przykład drugi z małżonków, dotychczasowe mienie wspólne pozostaje wyłącznie przy nim. Nie ma więc obowiązku rozliczania się z pozostałymi spadkobiercami. Pozwala to uniknąć wielu dramatycznych sytuacji. Często bowiem wysokość spłat z tego tytułu przerasta możliwości zobowiązanego. Ten niejednokrotnie zmuszony jest dokonywać wyprzedaży odziedziczonych dóbr. Na przykład domu czy mieszkania. Wszystko po to, aby pokryć obciążające go należności.
Problemy z testamentami wzajemnymi…
Pomimo swoich bezdyskusyjnych zalet, testamenty wzajemne rodzą też szereg problemów.
Zachowek
Ponieważ intencją osób sporządzających testamenty takiego rodzaju jest przekazanie sobie nawzajem całości majątku posiadanego w chwili śmierci, aby osiągnąć taki efekt w całości, konieczne jest przeprowadzenie dodatkowej czynności prawnej.
Musisz bowiem wiedzieć, że samo sporządzenie testamentów w zakresie obopólnego przekazania mienia nie gwarantuje, że tak właśnie się stanie z chwilą śmierci jednego ze testatorów. Pomimo takiego rozwiązania, najbliższe osoby dla spadkodawców, a więc zstępni (dzieci) oraz rodzice mają prawo do zachowku.
Aby wykluczyć taką możliwość, należy bądź dokonać ich wydziedziczenia w testamencie, albo też zawrzeć z nimi umowę o zrzeczeniu się dziedziczenia bądź zrzeczeniu się prawa do zachowku. To ostatnie rozwiązanie jest kontrowersyjne. Pomimo bowiem dopuszczenia takiego rozwiązania przez Sąd Najwyższy, wielu zarówno doktrynerów, jak i praktyków kwestionuje taką możliwość.
O kwestii tej pisałem już szczegółowo w artykule „Zrzeczenie się zachowku” – zachęcam do jego przeczytania.
Musisz pamiętać, że przedmiotowa umowa musi stanowić akt notarialny, a więc może ją sporządzić tylko i wyłącznie notariusz.
Ważne jest także, że skutki takiej umowy rozciągają się także na potomków zstępnych spadkodawców.
Kwesta zaufania…
W przypadku testamentów o charakterze obopólnym istnieje jedno, ale za to bardzo groźne niebezpieczeństwo.
Musisz bowiem pamiętać, że testament może być w każdej chwili odwołany przez osobę, która go sporządziła. Oznacza to, że każda z osób, która sporządziła testament wzajemny, w późniejszym czasie może dokonać jego zmiany bądź odwołać testament. Może też wyznaczyć do dziedziczenia kogoś innego. W takim wypadku, założenie, iż obydwoje testatorzy przekazują sobie nawzajem całość dóbr podlegających dziedziczeniu, zabezpieczając w ten sposób swój majątek, legnie w gruzach.
Osiągnięcie takiego efektu z zaskoczenia jest stosunkowo łatwe. Ponieważ każdy testament jest niezależnym i samodzielnym aktem woli testatora, jego sporządzenie nie wymagana obecności jakiejkolwiek inne osoby. Tak samo jest z jego zmianą czy unieważnieniem. Tak więc drugi testator, jako że jego obecność nie jest wymagana, może nie mieć świadomości, że jego partner testamentowy dokonał zmiany aktu ostatniej woli.
Reasumując – przy testamentach wzajemnych, zaufanie obydwu stron nawzajem do siebie odgrywa rolę decydującą. A z tym, jak uczy życie, jest bardzo różnie…
Jaka może być forma testamentów wzajemnych?
Oczywiście, testamenty wzajemne, jak wszystkie tego rodzaju dokumenty, podlegają wymogom ściśle określonym przez obowiązujące przepisy prawa spadkowego. Zawiera je Kodeks cywilny.
Testamenty tego rodzaju można spisać, co do zasady, w każdej formie testamentu zwykłego. W praktyce sprowadza się to do sporządzenia testamentów własnoręcznych, zwanych też pisemnymi oraz przez notariusza.
Testament notarialny
Sporządzić testament tego rodzaju może tylko i wyłącznie notariusz – jako akt notarialny. W tym celu możesz udać się do dowolnej Kancelarii notarialnej.
Musisz wiedzieć, że testament ten ma – jako jedyny – moc dokumentu urzędowego.
Dzięki temu, stoi on wyżej w hierarchii dowodów, które mają formę pisemną. Dysponuje więc większą mocą dowodową. Ponadto znacznie trudniej go podważyć. Jego sporządzenie oraz forma mają charakter ściśle sformalizowany, za co oczywiście odpowiada notariusz. Rola testatorów sprowadza się jedynie do złożenia stosownych rozporządzeń na wypadek śmierci.
Prawo o notariacie stanowi, że testament w formie aktu notarialnego musi być sporządzony w sposób zrozumiały i przejrzysty. Przy jego sporządzaniu notariusz jest zobowiązany do udzielenia wszelkich niezbędnych wyjaśnień dotyczących jego natury oraz skutków dokonywanych przez niego rozporządzeń.
Oryginał testamentu jest przechowywany w kancelarii notarialnej przez 10 lat, a następnie przekazywany do właściwego sądu rejonowego.
O testamencie tym pisałem już szczegółowo w artykule „Testament notarialny” – zachęcam do zapoznania się z jego treścią.
Testament pisemny
Testament tego rodzaju, jest aktem woli spadkodawcy o statusie dokumentu prywatnego.
W treści testamentu odręcznego, jako testator, musisz zawrzeć trzy konieczne elementy:
- napisać go w całości pismem ręcznym,
- opatrzyć datą,
- opatrzyć go swoim własnoręcznym podpisem.
Musisz więc zdawać sobie sprawę, że tego rodzaju ostatnia wola nie może zostać po prostu napisana na komputerze, wydrukowana i podpisana przez Ciebie.
Powinieneś także wiedzieć, ze dla ważności testamentu holograficznego nie jest wymagane uczestnictwo osoby trzeciej, a więc świadków. Ważne jest jednak, aby spadkobiercy wiedzieli, iż taki testament został sporządzony.
Co ważne, każda osoba, u której znajduje się pisemne rozporządzenie na wypadek śmierci, gdy dowie się o śmierci testatora, ma obowiązek złożenia go w sądzie spadku, lub u notariusza. Po złożeniu legatu u tego drugiego, zachodzi konieczność jego odczytania. Nie ma on obowiązku informować kogokolwiek o terminie otwarcia i odczytania testamentu. Testament wraz z protokołem otwarcia i ogłoszenia przechowywany jest w sądzie spadku bądź u notariusza.
O testamencie pisemnym pisałem już szczegółowo w artykule „Testament własnoręczny” – zachęcam do zapoznania się z jego treścią.
Kto może być spadkodawcą w testamentach wzajemnych?
Aby spisać taki akt woli musisz być pełnoletni oraz mieć pełną zdolność do czynności prawnych. Konieczne jest także, abyś w chwili jego spisywania legitymował się stanem, który umożliwia Ci świadome oraz swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Nie możesz także działać pod wpływem błędu lub groźby.
W przypadku, gdy nie spełnisz tych warunków, testament taki zostanie uznany za nieważny, a tym samym nie wywoła on żadnych skutków prawnych.
Jak długo jest ważny testament wzajemny?
Testament wzajemny nie posiada jakiegokolwiek terminu w którym zachowuje swoją ważność.
Czas, w którym powstał nie ma najmniejszego znaczenia. Ważne jest tylko, aby spełniał wszystkie opisane powyżej wymogi formalne, w przeciwnym razie bowiem będzie nieważny.
Z punktu widzenia prawnego, nie odgrywa więc żadnej roli, czy sporządziłeś swój testament na wiele lat, czy też jedynie na parę godzin przed swoją śmiercią.
Tym samym, obowiązuje on bezterminowo, chyba, że zostanie zastąpiony przez nowy dokument, o czym pisałem już powyżej.
Musisz także wiedzieć, że polskie prawo nie przewiduje także żadnego terminu, który by określał kiedy powinno dojść do otwarcia aktu woli po Twojej śmierci. Tak więc może on zostać otwarty i ogłoszony nawet wiele lat po Twoim zgonie.
