Testament a zachowek

Pomiędzy zachowkiem a testamentem istnieje ścisły związek. Po pierwsze, zachowek przysługuje, jeśli rozrządzenie testatora jest niekorzystne dla osób z jego najbliższej rodziny. Na ogół, dowiadują się one o tym z datą w której nastąpiło ogłoszenie testamentu. Po drugie, w testamencie można takie osoby pozbawić przysługującego im zachowku. Po trzecie, rozliczenia zachowku dokonuje się również przy uwzględnieniu zawartych w testamencie zapisów windykacyjnych.

O wszystkich tych zagadnieniach, ich charakterze prawnym oraz znaczeniu, opowiem Ci już za moment.

Testament a zachowek – kiedy przysługuje prawo do zachowku?

Zachowek jest instytucją prawa spadkowego. Ma na celu ochronę najbliższych krewnych spadkodawcy, przed dokonywaniem przez niego takich rozporządzeń swoim majątkiem, które byłyby sprzeczne z ich interesami. Regulowany on jest w przepisach Kodeksu cywilnego.

Kto ma prawo do otrzymania zachowku? Wszyscy, którzy w danym wypadku dziedziczyliby na sposób ustawowy, jako osoby należące do kręgu najbliższej rodziny testatora, ale ten:

• pominął je w testamencie,
• przeznaczył im taką część spadku, która nie pokrywa w całości wysokości zachowku,
• uszczuplił przypadającą im schedę. Na przykład wykonał przed śmiercią darowizny lub zapisy windykacyjne. Wskutek tego przedstawia on niższą wartość, niż powinien.

Prawo do zachowku przysługuje zstępnym. a więc w pierwszym rzędzie dzieciom spadkodawcy, następnie jego wnukom etc. oraz małżonkowi. Mogą o nią wystąpić także rodzice spadkodawcy.

Jaka jest wysokość zachowku?

Osobom, która mają prawo do zachowku należy się połowa wartości udziału spadkowego, który by im przypadał po rodzicach przy spadkobraniu na podstawie ustawy.

Udział ten ulega odpowiedniemu powiększeniu. Wynosi dwie trzecie wartości udziału, jeśli chodzi o osobę trwale niezdolną do pracy czy małoletnią.

Czy zachowek przysługuje, gdy testament nie został sporządzony?

Paradoksalnie, zachowek może przysługiwać osobie uprawnionej, jeśli akt ostatniej woli nie został sporządzony.

Taka sytuacja może mieć miejsce, gdy spadkodawca, chcą ominąć przepisy o zachowku,. W tym celu rozdysponował większość lub nawet cały swój majątek jeszcze za życia w drodze darowizn. Przepisy prawa jednak zabezpieczają mających prawo do zachowku na taki właśnie wypadek.

Zgodnie z obowiązującymi przepisami, uczynione przez spadkodawcę donacje doliczamy do schedy. Następnie od sumy tych wartości wyliczamy zachowek.

Musisz wiedzieć, ze nie wszystkie donacje doliczamy do spadku przy ustalaniu wielkości zachowku. O tym jednak napiszę w dalszej części artykułu.

Zachowek ustalony w ten sposób może się więc należeć danej osobie nawet, gdy samego testamentu po prostu nie ma.

Załóżmy, że spadek na podstawie ustawy przypadłby dziecku oraz żonie zmarłego. Okazuje się jednak, że uczynił on wiele donacji z majątku, który podlegał dziedziczeniu. Po prostu rozdysponował go na rzecz osób trzecich. W takiej sytuacji jako spadkobiercy mogą oni żądać zapłaty zachowku od obdarowanych. Ewentualnym rozwiązaniem w takim przypadku jest wydanie przez beneficjentów przedmiotu donacji. W taki sposób uzyskają oni zwolnienie z obowiązku dokonania zapłaty.

Testament a zachowek – wydziedziczenie

Spadkodawca może w akcie ostatniej woli pozbawić uprawnionych prawa do zachowku. Jest to tzw. wydziedziczenie. Może to nastąpić, jeżeli bliscy:

• wbrew woli testatora postępują uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego. Mówimy tutaj o zachowaniu, które jest naganne, nie daje się zaakceptować oraz narusza przyjęte normy moralne lub społeczne,
• dopuścili się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności. Innym „wykroczeniem” jest rażąca obraza czci,
• uporczywie nie dopełniają względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych,

Pozbawienie zachowku nie może nastąpić, jeśli spadkodawca im przebaczył. Jeżeli w chwili przebaczenia nie miał on zdolności do czynności prawnych, jest ono skuteczne tylko jeśli nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.

Musisz pamiętać, ze przyczyna pozbawienia zachowku powinna wyraźnie wynikać z treści testamentu.

Testament a zachowek – obliczanie zachowku – darowizny

Obliczanie wysokości zachowku jest czynnością, która dzieli się na trzy etapy.

Udział spadkowy

Pierwszym krokiem jest ustalenie udziału spadkowego. Stanowi on podstawę do obliczenia zachowku. Najpierw musimy stwierdzić, jakie osoby doszłyby do spadku przy dziedziczeniu z ustawy obok uprawnionego, którego zachowek ma być obliczony.

Przy ustalaniu udziału spadkowego uwzględniamy spadkobierców niegodnych. Tak samo zresztą jak tych, którzy odrzucili schedę. Nie uwzględniamy z kolei osób, które zrzekły się dziedziczenia albo zostały pozbawione prawa do sukcesji.

Następnie musimy pomnożyć ustalony udział przez 1/2 albo 2/3. Oczywiście, w zależności od kategorii osób mających prawo do zachowku. Otrzymany w ten sposób ułamek stanowi podstawę do obliczenia zachowku. Określany on jest jako tzw. ułamek zachowkowy.

Substrat zachowku

Drugim krokiem jest ustalenie tzw. substratu zachowku.

Na substrat zachowku składa się czysta wartość spadku. Musi jednak zostać powiększona o wartość podlegających doliczeniu beneficjów i zapisów windykacyjnych. Czystą wartość spadku ustalamy odejmując od aktywów spadkowych wartość długów. Dokonując tej operacji, nie uwzględniamy jednak zapisów i poleceń.

Przy obliczaniu substratu zachowku nie doliczamy do spadku drobnych darowizn, czyli na przykład okolicznościowych prezentów. Nie wliczamy również podarków czy donacji uczynionych więcej, niż dziesięć lat temu. Termin ten liczymy wstecz od daty otwarcia spadku. Nie doliczamy także donacji na rzecz osób, które nie są spadkobiercami albo mają prawo do zachowku.

Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie doliczamy do spadku beneficjów, które dawca spadku uczynił w czasie, kiedy nie miał potomków. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy donacja została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego.

Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie doliczamy do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa. Na poczet nie dolicza się beneficjów dokonanych przed więcej, niż dziesięciu laty na rzecz osób, które nie są spadkobiercami ani uprawnionymi do zachowku. Beneficja uczynione na rzecz tych ostatnich zaliczane są bez względu na datę ich dokonania.

Jeżeli legitymizowanym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy, zaliczamy na należny mu zachowek także donację dokonaną przez testatora na rzecz jego wstępnego.

Musisz pamiętać, ze wartość przedmiotu donacji oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku.

Jeżeli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek poniesione przez spadkodawcę istotne koszty. Chodzi na przykład o koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego. Oczywiście, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku.

Oprócz beneficjów, przy obliczaniu substratu zachowku, doliczamy także zapisy windykacyjne. O tym właśnie napiszę w kolejnym podrozdziale artykułu.

Wysokość zachowku

Ostatnią czynnością jest obliczenie wysokości zachowku. Jak to zrobić? Mnożymy udział zachowkowy przez ustalony substrat zachowku. W ten sposób otrzymujemy kwotę, która uzasadnia roszczenie o zachowek i stanowi jego przedmiot.

Testament a zachowek – zapisy windykacyjne

Zapis windykacyjny to rozporządzenie testamentowe. To poprzez nie spadkodawca postanawia, że wskazana przez niego osoba, a więc zapisobierca, nabywa konkretny składnik jego majątku. Czyli po prostu przedmiot zapisu z chwilą otwarcia spadku. Następuje to z chwilą śmierci spadkodawcy.

Musisz wiedzieć, ze zapis windykacyjny można uczynić tylko i wyłącznie w testamencie notarialnym. Nie jest więc możliwe powołanie go w testamencie innego rodzaju. Nie zrobisz go na przykład we własnoręcznym.

Zapis windykacyjny, analogicznie do donacji, również doliczamy do wartości spadku, przy ustalaniu substratu zachowku.

Tak jak w przypadku donacji, jeżeli mającym prawo do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek także zapis windykacyjny dokonany przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego.

Wartość przedmiotu zapisu windykacyjnego oblicza się według stanu z chwili otwarcia spadku, a według cen z chwili ustalania zachowku.

Odpowiedzialność obdarowanego i zapisobiorcy

Jako uprawniony możesz żądać należącego Ci się zachowku. Najpierw od spadkobiercy, który został powołany do spadku. Następnie, w drugim rzędzie, od osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny. Co jednak, jeśli osoby te nie są w stanie zaspokoić Twojego roszczenia? Wówczas przysługuje Ci prawo zwrócenia się o wypłacenie sumy pieniężnej. Dokładnie takiej, która jest potrzebna do uzupełnienia zachowku do osób, które otrzymały od spadkodawcy darowizny. Oczywiście te doliczone do spadku.

W takim wypadku, jako obdarowany jesteś obowiązany do dokonania odpowiedniej zapłaty na rzecz uprawnionego. Jednak tylko do wysokości sumy mieszczącej się w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. Jeśli więc taka osoba nie jest już wzbogacona, wówczas nie ponosi żadnej odpowiedzialności wobec uprawnionego do zachowku. Chodzi na przykład o kogoś, kto utracił przedmiot darowizny i nie uzyskał żadnej rekompensaty.

W sytuacji jednak, gdy sam obdarowany jest uprawniony do zachowku, ponosi on odpowiedzialność względem innych uprawnionych z tego tytułu. Jednak tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.

Jak pisałem to już wcześniej, obdarowany może zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jak? Przez wydanie przedmiotu darowizny.

Co, jeśli osób obdarowanych jest kilka? Wówczas najważniejszy jest termin dokonania darowizny przez testatora. Jak mówi zasada, obdarowany wcześniej ponosi odpowiedzialność tylko wtedy, gdy uprawniony do zachowku nie może uzyskać uzupełnienia zachowku od osoby, która została obdarowana później.

Jeśli chodzi o odpowiedzialność zapisobiorcy windykacyjnego, to jej zasady są takie same, jak w przypadku osoby, która otrzymała darowiznę.