Zachowek to instytucja prawa spadkowego chroniąca najbliższą rodzinę spadkodawcy przed całkowitym pominięciem w dziedziczeniu – zwłaszcza wtedy, gdy spadkodawca przekazuje cały majątek innym osobom, np. w testamencie. Często pojawia się pytanie: czy spadkobierca może wybrać, komu zapłaci zachowek? Albo – czy może odmówić jego zapłaty? W niniejszym artykule wyjaśniam, jak działa zachowek, kto i kiedy jest zobowiązany do jego zapłaty oraz jakie są zasady dotyczące terminu, formy i konsekwencji niewykonania tego obowiązku.
Kto jest zobowiązany do zapłaty zachowku?
Zachowek to roszczenie przysługujące najbliższym członkom rodziny spadkodawcy, którzy zostali pominięci w testamencie lub otrzymali mniejszy udział niż im się należy z mocy ustawy. Zobowiązanym do zapłaty zachowku jest spadkobierca (testamentowy lub ustawowy), który dziedziczy po zmarłym i tym samym „korzysta” z majątku spadkowego. Może to być jedna osoba lub kilka osób – wówczas każda odpowiada proporcjonalnie do swojego udziału w spadku.
Czy można odmówić wypłaty zachowku?
Nie, jeśli osoba uprawniona do zachowku spełnia warunki określone w przepisach (np. jest zstępnym, małżonkiem lub rodzicem spadkodawcy), to odmowa wypłaty zachowku nie jest zgodna z prawem. Spadkobierca nie może dowolnie zdecydować, komu i czy wypłaci zachowek. Jeśli nie dojdzie do dobrowolnej zapłaty, uprawniony może wystąpić z pozwem do sądu, a wydany w sprawie wyrok będzie nadawał się do egzekucji.
Kiedy nie należy się zachowek?
Zachowek nie przysługuje w kilku sytuacjach, gdy osoba uprawniona:
- została wydziedziczona w testamencie z ważnych przyczyn,
- została uznana za niegodną dziedziczenia (np. dopuściła się poważnego przestępstwa wobec spadkodawcy),
- zrzekła się dziedziczenia lub zachowku,
- otrzymała już darowiznę, którą zalicza się na poczet zachowku (np. znaczny majątek przekazany za życia spadkodawcy).
Jaki jest termin przedawnienia zachowku?
Roszczenie o zachowek przedawnia się z upływem 5 lat od ogłoszenia testamentu lub otwarcia spadku (jeśli nie było testamentu). Po tym czasie uprawniony nie może skutecznie dochodzić zachowku przed sądem, nawet jeśli formalnie mu się należał.
Czy można zabezpieczyć zachowek?
Osoba uprawniona do zachowku, która występuje z roszczeniem o jego zapłatę, może złożyć do sądu wniosek o zabezpieczenie roszczenia. W praktyce najczęściej wniosek o zabezpieczenie składany jest w obawie przed niewypłacalnością spadkobiercy. Aby sąd udzielił zabezpieczenia, należy uprawdopodobnić zarówno samo roszczenie, jak i interes prawny – czyli wykazać, że brak zabezpieczenia mógłby uniemożliwić lub znacznie utrudnić późniejsze wykonanie orzeczenia sądu.
Sposób wypłaty należnego zachowku
Czy można zapłacić zachowek w ratach? Zasadniczo zachowek powinien być zapłacony jednorazowo, jednak można negocjować z uprawnionym rozłożenie płatności na raty lub odroczenie terminu. Taka ugoda może zostać zawarta na piśmie, a nawet potwierdzona przez sąd. W wyjątkowych sytuacjach sąd może również, na wniosek spadkobiercy, rozłożyć zachowek na raty ze względu na ważne względy (np. trudna sytuacja finansowa).
Forma przekazania zachowku krewnym
Czy zachowek można otrzymać w naturze? Co do zasady zachowek to świadczenie pieniężne, ale w wyjątkowych przypadkach możliwe jest porozumienie stron, aby zaspokoić roszczenie w naturze, które polega na przekazaniu części majątku (np. nieruchomości, pojazdu, dzieł sztuki ) zamiast zapłaty pieniężnej. Takie rozwiązanie musi być zgodne z wolą obu stron, ponieważ prawo nie zobowiązuje do świadczenia zachowku w naturze.
Roszczenie o zachowek wynika z przepisów i – jeśli spełnione są warunki – musi zostać zaspokojone. Wprawdzie istnieje przestrzeń do negocjacji warunków (ratalność, forma zapłaty), ale ostatecznie to uprawniony decyduje, czy przyjmie takie rozwiązanie.
Dlatego w każdej sprawie spadkowej, w której pojawia się zachowek, warto zasięgnąć porady prawnej – nie tylko dla ochrony swoich praw, ale też w celu uniknięcia długotrwałych i kosztownych sporów.
