W polskim systemie prawa spadkowego, istotnym mechanizmem ochrony interesów spadkobierców jest zachowek prawny. Nie zliczę chyba ile razy, w mojej praktyce prawnej, pytano mnie o to czym w ogóle jest zachowek. Na wstępie więc śpieszę z odpowiedzią. Zachowek to instytucja prawa spadkowego, która ma na celu ochronę najbliższych członków rodziny spadkodawcy przed całkowitym pominięciem ich w dziedziczeniu – zarówno ustawowym, jak i testamentowym. Jest to roszczenie pieniężne, które przysługuje uprawnionym osobom, jeżeli nie otrzymały należnej im części spadku ani w formie dziedziczenia, ani poprzez darowizny.
Z doświadczenia wiem, że sprawy o zachowek często opierają się o bardziej skomplikowane stany faktyczne, niż zwykłe pominięcie spadkobiercy w testamencie. Zdarza się np., że spadkodawca jeszcze za życia dokonuje darowizny na cele charytatywne, przekazując majątek fundacji lub kościołowi. W takich przypadkach pojawia się pytanie, czy osoby uprawnione do zachowku mogą dochodzić swoich praw względem tych instytucji? W dzisiejszym wpisie postaram się nieco przybliżyć tę kwestię oraz omówić takie zagadnienia jak odzyskanie mienia od organizacji religijnej lub instytucji pożytku publicznego, czy skutki prawne przekazania majątku takim podmiotom. Życzę udanej lektury.
Czy można odzyskać zachowek z darowizny na rzecz fundacji?
Co więc zrobić gdy przysługuje nam zachowek, a wiemy, że spadkodawca część majątku przekazał fundacji? Przepisy KC jasno stanowią, że jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.
Oznacza to, że w pierwszej kolejności należy dochodzić zachowku od innych spadkobierców lub zapisobierców windykacyjnych. Dopiero gdy nie uda się od nich uzyskać zachowku w należytej wysokości lub też nie ma takich podmiotów, należy zwrócić swoje roszczenia w kierunku obdarowanych. Odzyskanie zachowku od fundacji jest możliwe, choć nie zawsze. Kluczowe znaczenie może mieć tu czas jaki upłynął od dokonania darowizny.
Zgodnie z kodeksem cywilnym, do masy spadkowej nie dolicza się darowizn dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Żeby skutecznie dochodzić zachowku musimy więc zmieścić się w tym okresie dziesięciu lat.
Wiele osób z pewnością interesuje się również tym, czy darowizna na rzecz kościoła podlega zachowkowi? Przy darowiźnie na rzecz kościoła sytuacja jest zbliżona do tej z fundacją. Mimo, że kościół korzysta z licznych przywilejów, w tym podatkowych, przy spełnieniu ustawowych przesłanek, może zdarzyć się, że będzie miał obowiązek wypłaty zachowku.
Jak obliczyć zachowek od darowizny przekazanej organizacji charytatywnej?
Obliczenie wartości zachowku nie jest bardzo skomplikowane. W pierwszej kolejności należy ustalić wartość całego majątku spadkodawcy w chwili śmierci, w tym uwzględnić darowizny za życia. Następnie wylicza się udział ustawowy osoby uprawnionej odpowiadający połowie (lub 2/3 w przypadku małoletnich lub osób trwale niezdolnych do pracy) tego co uprawniony odziedziczyłby gdyby nie został pominięty w testamencie.
Czy testament może wyłączyć prawo do zachowku z darowizny na rzecz kościoła?
Testament a zachowek to odrębne instytucje prawa spadkowego. Testamentem testator decyduje o rozporządzeniu majątkiem na wypadek swojej śmierci, ale nie może wyłączyć prawa do zachowku, chyba że skutecznie dokona wydziedziczenia w testamencie z zachowaniem określonych przesłanek. Nawet w takim wypadku jednak spadkobiercy mogą próbować obalić testament przed sądem lub też wykazać, że ich wydziedziczenie było bezpodstawne.
Kto może dochodzić zachowku z darowizny przekazanej fundacji?
Zachowku mogą dochodzić osoby wymienione w Kodeksie Cywilnym w sposób enumeratywny. Będą to więc przede wszystkim zstępni (dzieci, wnuki), małżonek oraz rodzice spadkodawcy, jeżeli byliby powołani do dziedziczenia ustawowego, a zostali pominięci w testamencie. Uprawnienie to przysługuje, gdy spadkobierca został całkowicie pominięty lub otrzymał mniej niż należny mu udział z tytułu zachowku. Warto pamiętać, że roszczenie o zachowek ma charakter majątkowy i można je dochodzić przed sądem w ciągu 5 lat od ogłoszenia testamentu.
Jakie dokumenty są potrzebne do dochodzenia zachowku od instytucji religijnej?
Wiele osób pyta mnie jakie dokumenty potrzebne są do dochodzenia zachowku? Z pewnością podstawowym jest pozew o zachowek, jednak szczegółowe informacje o tym jak go sporządzić to materia na osobny artykuł. Do dochodzenia zachowku niezbędny jest natomiast również szereg innych dokumentów jak np. odpis aktu zgonu spadkodawcy oraz dokument potwierdzający pokrewieństwo z nim, np. odpis aktu urodzenia lub małżeństwa. Warto również zgromadzić dokumenty potwierdzające skład i wartość majątku spadkowego, takie jak wyceny nieruchomości, umowy darowizn czy dokumenty bankowe. Przydatne będą także dowody wskazujące, że uprawniony do zachowku nie otrzymał należnej części majątku.
Jak przebiega proces sądowy o zachowek wobec fundacji?
Proces sądowy o zachowek rozpoczyna się od złożenia pozwu do sądu cywilnego właściwego ze względu na ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy. W pozwie należy wskazać wartość żądanego zachowku oraz przedstawić dowody potwierdzające prawo do niego, m.in. pokrewieństwo, testament (jeśli istnieje) oraz skład majątku spadkowego.
Sąd bada, czy powód rzeczywiście ma prawo do zachowku oraz w jakiej wysokości. W toku postępowania mogą być powoływani biegli, np. do wyceny nieruchomości lub darowizn. Pozwany (najczęściej spadkobierca testamentowy) ma prawo złożyć odpowiedź na pozew i przedstawić własne dowody. Sprawa kończy się wyrokiem, w którym sąd zasądza określoną kwotę zachowku lub oddala powództwo.
