W polskim prawie spadkowym zachowek pełni funkcję ochronną wobec najbliższych członków rodziny spadkodawcy, którzy zostaliby pominięci w dziedziczeniu ustawowym lub testamencie. W praktyce zawodowej coraz częściej spotykam się jednak z sytuacją, w której majątek zostaje przepisany przed śmiercią, na przykład w drodze darowizny.
Klienci z reguły zadają wówczas pytanie czy można odzyskać zachowek, gdy majątek został przepisany przed śmiercią? Odzyskanie zachowku po darowiźnie dokonanej za życia spadkodawcy jest możliwe, choć wymaga spełnienia określonych warunków i często podjęcia działań prawnych. Kluczowe znaczenie ma wiedza o zaliczeniu darowizny na zachowek, znajomość praw spadkobierców oraz umiejętność udokumentowania roszczenia. W dzisiejszym artykule postaram się nieco przybliżyć ten temat i odpowiedzieć na pytania jak wyglądają postępowanie sądowe dotyczące zachowku, jaki jest termin przedawnienia roszczeń zachowkowych, jakie są sposoby dochodzenia prawa zachowku? Zapraszam do lektury.
Komu przysługuje zachowek?
Zgodnie z prawem spadkowym, zachowek przysługuje zstępnym (dzieciom, wnukom itd.), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy – pod warunkiem, że zostaliby oni powołani do spadku na mocy dziedziczenia ustawowego. Uprawniony do zachowku może domagać się zapłaty określonej kwoty pieniężnej od spadkobiercy lub osoby obdarowanej, jeśli została pominięta w testamencie lub nie otrzymała należnej części majątku.
Jak długo ma się czas na dochodzenie zachowku?
Termin przedawnienia zachowku wynosi 5 lat od dnia ogłoszenia testamentu lub otwarcia spadku (jeśli testamentu nie było). Po tym czasie dochodzenie zachowku może być znacznie utrudnione lub nawet niemożliwe. W przypadku, gdy uprawniony dowiedział się o darowiźnie dopiero po śmierci spadkodawcy, termin ten liczy się od dnia, w którym się o niej dowiedział.
Czy darowizna dokonana za życia wlicza się do masy spadkowej?
W polskim prawie obowiązuje zasada, że darowizna za życia może być zaliczana do masy spadkowej przy obliczaniu zachowku. Dotyczy to zwłaszcza darowizn dokonanych w ciągu 10 lat przed śmiercią spadkodawcy. Co istotne termin ten nie dotyczy roszczeń spadkobierców. W ich przypadku, na zachowek zalicza się również darowizny starsze niż 10 lat.
Czy można żądać zachowku od obdarowanego?
Jeśli spadkobiercy nie są w stanie zaspokoić roszczenia o zachowek, roszczenie o zachowek można skierować wobec osoby, która otrzymała darowiznę. Dotyczy to sytuacji, gdy np. zachowek od darowizny przysługuje z uwagi na znaczny rozmiar przekazanego majątku.
Czy można ubiegać się o zachowek, jeśli spadkodawca dokonał darowizny na rzecz osoby trzeciej?
Zachowek gdy majątek przepisany na osobę spoza rodziny – np. znajomego czy fundację – może być podstawą do dochodzenia roszczeń od obdarowanego. Szczególnie jeśli darowizna ta istotnie uszczupliła majątek, który mógłby przypaść uprawnionym.
Jak obliczyć wysokość zachowku?
Oszacowanie wartości zachowku odbywa się poprzez ustalenie tzw. substratu zachowku – wartości majątku spadkodawcy powiększonej o doliczalne darowizny, a następnie pomnożenie jej przez odpowiedni ułamek (1/2 lub 2/3 w przypadku osób małoletnich lub niezdolnych do pracy). W przypadku zachowku od nieruchomości, należy znać aktualną wartość nieruchomości – często potrzebna jest wycena biegłego rzeczoznawcy.
Czy testament może pozbawić prawa do zachowku?
Testament a zachowek to dwie odrębne kwestie – nawet jeśli ktoś został pominięty w testamencie, nadal może dochodzić zachowku. Tylko wydziedziczenie w testamencie (z podaniem ważnej przyczyny) może skutecznie pozbawić prawa do zachowku, jednak sąd może ocenić, czy było ono zasadne. Tak więc odpowiadając wprost na to pytanie – nie ma możliwości żeby w testamencie wprost zapisać, że pozbawia się spadkobiercy prawa do zachowku. W pośredni jednak sposób jest to możliwe poprzez wydziedziczenie zawarte w treści testamentu. Spadkobierca ma jednak możliwość bronić się przed takim stanem rzeczy i udowodnić przed sądem, że nie zasługiwał na wydziedziczenie. Jeżeli mu się to uda, to będzie mógł dochodzić zachowku na normalnych zasadach.
Jakie są koszty postępowania o zachowek?
Postępowanie sądowe o zachowek wiąże się z opłatą sądową w wysokości 5% wartości dochodzonego roszczenia. Dodatkowe koszty to wynagrodzenie pełnomocnika, opinia biegłego (np. wycena nieruchomości), czy koszty mediacji, jeśli strony zdecydują się na mediację w sprawie zachowku. Koszty biegłych mogą być znaczne (od kilku tysięcy złotych) jeżeli w zakres masy spadkowej wchodziły nieruchomości. Trzeba pamiętać, że sąd nie jest wstanie samodzielnie określić wartości nieruchomości, jeżeli więc w tym zakresie występuje spór między stronami, należy liczyć się z obowiązkiem poniesienia kosztów opinii biegłych.
Jakie dokumenty są potrzebne do dochodzenia zachowku?
Do dochodzenia zachowku potrzebne są: akt zgonu spadkodawcy, akt poświadczenia dziedziczenia lub postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku, testament (jeśli istnieje), umowy darowizny, dokumenty potwierdzające wartość majątku (np. wycena nieruchomości), a także dowody potwierdzające pokrewieństwo zmarłego ze spadkobiercą.
Czy możliwa jest ugoda w sprawie zachowku?
Jak najbardziej. Zamiast sporu sądowego strony mogą zawrzeć ugodę spadkową, ustalając sposób i wysokość wypłaty zachowku. To rozwiązanie szybsze i często tańsze niż proces sądowy.
