Mało mówiące określenie substrat zachowku jest w rzeczywistości bardzo istotne i bardzo praktyczne. To właśnie substrat zachowku pomnożony przez ustalony ułamek będzie wskazywał uprawnionemu konkretną wartość należnego mu zachowku.
Na substrat zachowku składają się dwa elementy. Po pierwsze wartość całego majątku spadkowego, a po drugie wartość pewnych składników majątkowych, którymi spadkodawca zadysponował jeszcze za życia.
Jak ustalić wartość majątku spadkowego?
Do substratu zachowku wliczamy czynną wartość spadku, czyli wartość aktywów (np. nieruchomości, ruchomości, środki pieniężne, wierzytelności itp.) pomniejszoną o wartość pasywów – długów spadkowych (np. zadłużenie spadkodawcy, koszty pogrzebu, koszty utrzymania spadkodawcy przed śmiercią).
W toku sprawy sądowej czystą wartość spadku ustala się za pomocą biegłych sądowych.Ustalą oni wartość majątku z chwili otwarcia spadku, ale zgodnie z cenami z daty orzekania o zachowku. Jeśli zatem od chwili śmierci do dnia wydania wyroku, wartość majątku wzrośnie (np. wzrosną ceny nieruchomości) będzie to miało przełożenie.
Zdarza się jednak, że sama wartość majątku spadkowego nie jest pomiędzy stronami sporna, wówczas nie ma konieczności powoływania biegłych. Często jest to sensowne rozwiązanie dla obu stron, albowiem ich powołanie do wyceny majątku znacznie wydłuża czas trwania sprawy, a nadto wiąże się z koniecznością poniesienia dodatkowych kosztów wynagrodzeń biegłych.
A co jeśli strony chcą porozumieć się bez sądu?
Często spotykam się z tym, że strony chcąc ugodowo uregulować sprawę zachowku nie potrafią ustalić wartości majątku spadkowego. Szczególnie, gdy chodzi o rzeczy wartościowe np. nieruchomości. Wówczas zalecam skorzystanie z opinii prywatnego biegłego. Koszt jej wykonania jest z reguły niższy, niż wynagrodzenie biegłego sądowego, a często można taką opinię uzyskać znacznie szybciej.
Zwykle zachęcam strony, żeby umówiły się, iż ponoszą koszt takiej opinii prywatnej po połowie, a jej ustalenia będą traktować jako wiążące.
Co można doliczyć do czystej wartości spadku?
Substrat zachowku, to nie tylko czysta wartość spadku. Należy do niej doliczyć wartość niektórych darowizn, które spadkodawca uczynił przed śmiercią, a także ustanowionych w testamencie zapisów windykacyjnych. Ustalenie wartości darowizn następuje wg stanu z daty zawarcia umowy, a cen dzisiejszych.
Więcej: Zasady doliczania darowizn do substratu zachowku
Przykład:
W skład majątku spadkowego po spadkodawcy wchodziło mieszkanie o wartości 300 tyś. PLN. Przed śmiercią spadkodawca podarował swojemu bratu samochód o wartości 50 tyś. PLN. W chwili otwarcia spadku spadkodawca posiadał zadłużenie w banku na kwotę 20 tyś. PLN.
Substrat zachowku obliczamy ustalając najpierw czystą wartość spadku
300 tyś. (wartość mieszkania) – 20 tyś. (dług wobec banku) = 280 tyś.
Do tej wartości doliczamy wartość dokonanej darowizny (280 tyś. + 50 tyś. = 330 tyś.)
Substrat zachowku wynosi w takim wypadku 330 tyś. PLN.
Jak obliczyć należny zachowek?
Zanim przeczytasz poniższy przykład przeczytaj:
Załóżmy, że spadkodawca miał małżonkę oraz dwójkę dzieci (syna i córkę). Na podstawie testamentu w całości do spadku została powołana małżonka. Gdyby dziedziczenie odbywało się na podstawie ustawy, każdy ze spadkodawców miałby prawo do majątku spadkowego (z uwzględnieniem darowizn) o wartości 110 tyś. PLN (330 tyś. PLN podzielić na troje spadkobierców.)
Załóżmy, że dzieci były w chwili otwarcia spadku pełnoletnie i zdolne do pracy. Zatem każdemu z nich przysługiwać będzie roszczenie o zachowek w kwocie 55 tyś. PLN (1/2 przypadającego na nich udziału w substracie zachowku).
Kiedy doliczamy darowizny do substratu zachowku?
Darowizny doliczane są do spadku niezależnie od tego, czy przedmiot darowizny nadal istnieje lub wchodzi do majątku obdarowanego czy nie. Bez znaczenia jest także to, czy obdarowany jest nadal wzbogacony (choć będzie to miało znaczenie na etapie dochodzenia zachowku).
Wartość darowizn ustala się wg stanu z dnia dokonania darowizny, a wg cen z dnia ustalania zachowku.
Jeżeli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku (np. zagraniczne studia).
Jakich darowizn nie doliczamy do substratu zachowku?
Nie wszystkie „darowizny” podlegają zaliczeniu na poczet substratu zachowku. Istnieją pewne szczególny sytuacje, którym poświęciłem odrębne wpisy.
Patrz więcej:
- Darowizna gospodarstwa rolnego a zachowek
- Dyspozycja wkładem bankowym na wypadek śmierci a zachowek
- Dziedziczenie roszczenia o zachowek
Nie podlegają zaliczeniu na poczet substratu zachowku również następujące darowizny:
- Darowizny drobne, zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte. Np. prezenty okolicznościowe, podarunki itp.
- Darowizny dokonane przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Ten temat wymaga szerszego omówienia. Więcej:
- Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego.
- Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.
