Testament ustny to ryzykowny sposób dysponowania majątkiem na wypadek śmierci. Po pierwsze może powstać tylko w bardzo szczególnych okolicznościach, po drugie jego powstanie wymaga udziału kilku osób, po trzecie testament ustny musi zostać potwierdzony w sądzie, który będzie bardzo drobiazgowo badał wszystkie okoliczności jego powstania.
W jakich okolicznościach może powstać testament ustny?
Spadkobierca może sporządzić testament ustny w dwóch sytuacjach.
Pierwszą z nich jest tzw. obawa rychłej śmierci. Nie chodzi tu o sam lęk czy strach przed śmiercią, ale o istnienie po stronie spadkodawcy świadomości zbliżającej się śmierci. „Obawa” oznacza uczucie niepokoju, co do skutku czegoś, zaś „ rychły” to bliski, czyli taki stan, który nastąpi niebawem.
Dodatkowo w oparciu o wiedzę medyczną lub doświadczenie życiowe musi istnieć podstawa do przyjęcia, iż w chwili sporządzania testamentu ustnego obawa rychłej śmierci rzeczywiście występowała.
Inną sytuacją uzasadniającą przygotowanie testamentu ustnego jest istnienie szczególnych okoliczności, w których zachowanie zwykłej formy testamentu (np. pisemnej) jest niemożliwe lub bardzo utrudnione.
Dopuszczalne są zarówno przyczyny zewnętrzne (na przykład powódź, przerwanie komunikacji, epidemia, działania wojenne) jak i dotyczące osoby spadkobiercy (różnego rodzaju schorzenia, które uniemożliwiają pisanie).
Kto musi brać udział przy powstaniu testamentu ustnego?
Przede wszystkim spadkodawca, który musi wyrazić swoją ostatnią wolę ustnie. Oprócz tego przy powstaniu testamentu ustnego wymagana jest obecność co najmniej trzech osób – będących tzw. świadkami testamentu ustnego. Osoby te muszą być w pełni świadome swojej roli, a także woli spadkodawcy.
Nie każdy może być świadkiem testamentu ustnego.
Po pierwsze nie może należy wykluczyć osoby, które nie mają pełnej zdolności do czynności prawnych; są niewidome, głuche lub nieme; nie potrafią czytać i pisać; nie władają językiem, w którym spadkodawca sporządza testament oraz skazani prawomocnym wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania.
Po drugie świadkiem testamentu ustnego nie może być osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść. Nie mogą być również świadkami: małżonek tej osoby, jej krewni lub powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia.
Zarówno ilość świadków, jak i stawiane im wymagania sprawiają, że prawidłowe sporządzenie skutecznego testamentu ustnego jest trudne. Co więcej, wszystkie powyżej wskazane okoliczność trzeba udowodnić w toku postępowania sądowego. Jakiekolwiek odstępstwo czy też braki w zakresie przedstawionych dowodów powodować będą nieważność takiego testamentu.
Jak potwierdzić treść testamentu ustnego
Istnieją dwa równorzędne sposoby na takie potwierdzenie. Tylko w niektórych sytuacjach spadkodawca będzie miał wybór co do tego, który z tych sposobów zastosować.
Pismo potwierdzające sporządzenie testamentu ustnego
Pierwszym sposobem jest sporządzenie tzw. pisma potwierdzającego treść testamentu ustnego. Musi ono zawierać miejsce i datę jego sporządzenia, a także wskazanie miejsca i daty, w których spadkodawca wygłosił testament.
Takie pismo musi zostać przygotowane przez jednego ze świadków testamentu ustnego lub osobę trzecią, a następnie podpisane przez spadkodawcę i co najmniej dwóch świadków. Będzie ono ważne nawet wtedy, kiedy spadkodawca się na nim nie podpisze. W takim wypadku potrzebne będą podpisy trzech świadków.
Warto wskazać, że osoba trzecia, która będzie przygotowywać treść takiego pisma musi być obecna przy składaniu oświadczenia woli spadkodawcy. Po drugie musi to być osoba postronna, niezainteresowana treścią dokonanych rozporządzeń testamentowych. Nie jest osobą trzecią spadkobierca testamentowy, ani jakikolwiek beneficjent testamentu, jak również ich osoby bliskie.
Sporządzenie pisma stwierdzającego ostatnią wolę spadkodawcy może nastąpić w terminie jednego roku od dnia jej złożenia (czyli powstania testamentu ustnego).
Zeznania świadków w toku postępowania sądowego
Potwierdzenie treści testamentu może nastąpić przez świadków tego testamentu przesłuchanych w toku sprawy sądowej. Zeznania powinny złożyć trzy osoby, jednak w przypadku gdy przesłuchanie jednej z nich napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody lub jest niemożliwe, wystarczy przesłuchanie dwóch osób.
Przepisy mówią o tym, że takie potwierdzenie jest możliwe w terminie pół roku od dnia otwarcia spadku. Każdy kto miał do czynienia z postępowaniem sądowym będzie miał rację, jeśli stwierdzi, że istnieje spore prawdopodobieństwo, że w ciągu tego terminu sąd nie wyznaczy nawet pierwszej rozprawy w sprawie.
Z tej przyczyny w orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęto, że wystarczy ażeby w tym półrocznym terminie zgłosić do sądu dane świadków (imię, nazwisko i adres) umożliwiające ich wezwanie na rozprawię i przesłuchanie.
Na zakończenie chciałbym wspomnieć o tym, że przesłuchanie świadków testamentu ustnego jest zawsze bardzo szczegółowe. Jest to stosunkowo oczywiste, ponieważ wystarczą zeznania dwóch osób, ażeby przesądzić o majątku, którego wartość może wynosić miliony złotych.
