Czym jest wydziedziczenie?
Wydziedziczenie to jedna z tych instytucji prawa spadkowego, która w powszechnej opinii ma zupełnie inny kształt, niż w rzeczywistości. Uważa się, że jeśli testator powołał do całości spadku jedną lub kilka osób z kręgu spadkobierców ustawowych, to wydziedziczył pozostałych. To nieprawda. To nie działa w ten sposób.
Pisałem już o tym, że w sytuacji kiedy spadkobierca ustawowy będący osobą najbliższą zmarłego nie otrzymał należnej mu części spadku przysługuje mu roszczenie o zachowek. Zgodnie z Kodeksem cywilnym wydziedziczenie polega na to pozbawieniu tego prawa. Innymi słowy, wydziedziczenie to pozbawienie prawa do zachowku. W niektórych przypadkach skutki wydziedziczenia mogą rozciągać się także na prawo do dziedziczenia, co oznacza wykluczenie członka rodziny kręgu dziedziczenia.
Czym jest zachowek?
Zachowek to prawo do żądania określonej kwoty pieniężnej od osób, które otrzymały większą część spadku lub inne przysporzenia ze spadku (np. darowizny lub zapisy windykacyjne).
Zachowek wynosi zwykle połowę udziału spadkowego, który przypadałby uprawnionemu do zachowku w przypadku, gdyby zmarły nie sporządził testamentu lub nie dokonał darowizn krzywdzących spadkobiorcę. Wyjątkiem jest sytuacja, w której osoba uprawniona jest trwale niezdolna do pracy. Wówczas wysokość zachowku wynosi dwie trzecie przypadającego na nią udziału w spadku.
Kogo można wydziedziczyć?
Zachowek przysługuje małżonkowi zmarłego, jego zstępnym oraz rodzicom spadkodawcy (pod warunkiem, że byliby powołani do spadku z ustawy). Co oczywiste, pozbawić zachowku można tylko te osoby, mogą się go domagać, czyli zstępnych (dzieci, wnuki), małżonka i rodziców.
Dalsza część tekstu znajduje się pod materiałem audio.
.
Jak dokonać wydziedziczenia – w jaki sposób można wydziedziczyć?
Pamiętaj także, że wydziedziczenie może nastąpić tylko w sporządzonym testamencie.
Pamiętaj także, że tzw. testament negatywny, czyli taki, w którym testator napisze, że nie chce, żeby dany krewny po nim dziedziczył nie jest równoznaczny z wydziedziczeniem. Tak samo nie jest nim testament, w którym testator pominął niektórych lub wszystkich spośród swoich bliskich krewnych. Dla skutecznego wydziedziczenia konieczne jest wskazanie w testamencie, że testator zamierza swoim oświadczeniem pozbawić prawa do zachowku konkretnych członków rodziny.
Jakie mogą być przyczyny, przesłanki wydziedziczenia w testamencie?
Nie można wydziedziczyć ot tak dzieci, małżonka, czy innego krewnego, tylko dlatego, że tego chcemy. W tym zakresie prawo do swobodnego decydowania o losach naszego majątku po śmierci jest znacząco ograniczone. Możemy w testamencie pozbawić uprawnionego prawa do zachowku, ale tylko w przypadkach wyjątkowo nagannego zachowania.
Wydziedziczenie może nastąpić tylko w trzech ściśle określonych przypadkach, które określane są jako tzw: przesłanki wydziedziczenia.
Jeżeli wydziedziczysz kogokolwiek z pominięciem albo naruszeniem wskazanych przyczyn, to wydziedziczenie będzie prawnie nieskuteczne (czyli tak, jakby go w ogóle nie było). Każde odstępstwo od opisanych niżej zasad otwiera furtkę do podważenia lub obalenia wydziedziczenia.
Pamiętaj jednak, że przyczyna wydziedziczenia musi być wskazana w testamencie. Co bardzo istotne treść testamentu nie może powielać treści kodeksu cywilnego, ale musi odnosić się do konkretnych okoliczności, które zdaniem testatora spełniają warunki kodeksowe.
Zgodnie z art. 1008 Kodeksu cywilnego spadkodawca może w testamencie pozbawić członków najbliższej rodziny zachowku, jeżeli pod warunkiem, że:
- uprawniony do zachowku wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Przypadek pierwszy: kiedy spadkobierca wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego
Jako przykład takiego zachowania podaje się prowadzenie nagannego trybu życia, które ma miejsce np. gdy spadkobierca utrzymuje się z popełniania przestępstw, jest nałogowym alkoholikiem, narkomanem, hazardzistą, żyje na koszt testatora i odmawia poszukiwania pracy. Takim zachowaniem może być też niemoralne prowadzenie, czynienie spadkodawcy krzywdzących zarzutów, wszczynanie ciągłych awantur, znęcanie się nad osobami bliskimi czy choćby prowadzenie nieuczciwej działalności (handel narkotykami).
Przypadek drugi: kiedy spadkobierca dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci.
Z przestępstwem umyślnym mamy do czynienia, kiedy sprawca podejmuje określone działania zmierzające do osiągnięcia przestępczego celu (np. pobicia). Nie będziemy mieli z reguły do czynienia z powodem do wydziedziczenia, jeśli np. spadkodawca odniósł obrażenia (nawet bardzo poważne) w wypadku samochodowym spowodowanym przez spadkobiercę.
Fakt popełnienia przestępstwa, nie musi być stwierdzony wyrokiem sądu karnego.
Przypadek trzeci: kiedy spadkobierca uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Będzie tak w przypadku kiedy krewny przez dłuższy czas będzie odmawiał udzielania na rzecz testatora pomocy (nie tylko finansowej) wsparcia i nie będzie utrzymywał z nim kontaktów. Mowa zatem o sytuacji, w której w zasadzie wszystkie więzi rodzinne pomiędzy tymi osobami wygasają.
Zwróć uwagę, że obowiązki rodzinne, których niedopełnienie jest przyczyną wydziedziczenia muszą odnosić się bezpośrednio do testatora, a nie do osób mu najbliższych. Uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych względem jego brata, czy siostry którzy zamieszkują ze spadkodawcą i wymagają pomocy nie jest wystarczającą przyczyną wydziedziczenia.
Kiedy wydziedziczenie jest skuteczne?
Dla swojej skuteczności wymaga ono, aby sporządzając testament złożył oświadczenie woli, z którego bez żadnych wątpliwości będzie wynikać, że określona osoba lub osoby, po śmierci spadkodawcy nie będą mogły domagać się zachowku.
Wydziedziczenie – przykłady z orzecznictwa
- Przyczyna wydziedziczenia musi zostać skonkretyzowana w testamencie, a posłużenie się przy jej określeniu jedynie sformułowaniem ustawowym nie jest wystarczające. Istnienie podanej w testamencie przyczyny wydziedziczenia podlega ocenie w sporze o zapłatę zachowku, a ogólnikowe podanie tej przyczyny ocenę taką w istocie uniemożliwia. Proces nie może służyć skonkretyzowaniu przyczyny wydziedziczenia, lecz jedynie jej weryfikacji, dlatego w ramach przyczyny wydziedziczenia testator powinien wskazać nieetyczne zachowania uprawnionego do zachowku wyczerpujące jedną z ustawowych przyczyn wydziedziczenia. (Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie – I Wydział Cywilny z dnia 26 maja 2020 r. I ACa 93/20)
- Zgodnie z art. 1009 KC, przyczyna wydziedziczenia musi wynikać z treści testamentu. Spadkodawca może użyć słów ustawy przy wskazaniu w testamencie przyczyny wydziedziczenia, ale musi także wymienić konkretne przejawy zachowania spadkobiercy wypełniające przytoczoną przez niego ustawowy warunek wydziedziczenia, ponieważ jest to konieczne do oceny – w razie sporu – czy przesłanki wydziedziczenia faktycznie miały miejsce. (Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 12 stycznia 2018 r. II CSK 561/17)
Przebaczenie spadkobiercy – jak wpływa na wydziedziczenie?
Zgodnie z art. 1010 k.c. spadkodawca nie może wydziedziczyć krewnego, jeżeli mu przebaczył.
Uwaga! Co ciekawe spadkodawca może dokonać przebaczenia nawet wówczas, gdy nie miał zdolności do czynności prawnych (nie jest w pełni świadomy). Przebaczenie jest skuteczne jeśli nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.
Wydziedziczenie a dzieci wydziedziczonego – czyli dalsi zstępni
Pamiętaj, że zstępni wydziedziczonego zstępnego (czyli jego dzieci) mają prawo do zachowku.
Wydziedziczenie dziecka
Z przepisów dotyczących wydziedziczenia wynika, że jest ono swego rodzaju konsekwencją wadliwego, a więc zawinionego zachowania. W przypadku dziecka, które przecież nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych i np. nie odpowiada za przestępstwa z kodeksu karnego, trudno jest przesądzać winę. Ciężko też zarzucić 8 czy 10 letniemu dziecku, które jest w 100% zależne od swoich rodziców, że się nie opiekuje lub zaniedbuje kontakty z dziadkiem czy babcią. Więcej na ten temat przeczytasz w artykule znajdującym się pod tym linkiem.
Jak się bronić przed wydziedziczeniem – Jak podważyć wydziedziczenie?
Bardzo często jestem świadkiem sytuacji, kiedy osoby wydziedziczone podejmują obronę w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku. To błąd, bo to postępowanie ma na celu jedynie ustalenie kto dziedziczy spadek. Obrona powinna zostać podjęta w toku sprawy o zapłatę zachowku.
Skuteczne wydziedziczenie – podsumowanie
Reasumując, jeżeli chcesz skutecznie wydziedziczyć uprawnionego do zachowku musisz zastosować się do reguł wskazanych w kodeksie cywilnym: po pierwsze dokonać wydziedziczenia w drodze testamentu, po drugie wskazać jedną z trzech przesłanek wydziedziczenia i po trzecie wskazać przyczynę wydziedziczenia
Przyczyny wydziedziczenia to katalog zamknięty opisany w art. 1008 k.c.
Pamiętaj, że warunkiem skutecznego wydziedziczenia jest wskazanie jego przyczyny bezpośrednio w testamencie. Co więcej przyczyna wydziedziczenie spadkobiercy musi istnieć w chwili sporządzenia testamentu.
Przestępstwo, by stanowić przesłankę pozbawienia prawa do zachowku członka rodziny, może być wymierzone w spadkodawcę, albo w osobę mu najbliższą.
Wydziedziczony członek rodziny nie jest uprawniony ani do dziedziczenia, ani do zachowku. W miejsce wydziedziczonego wchodzą kolejne osoby uprawnione do spadku.
Przeczytaj także:
